Η διαφορά του “είναι” και του “έχει” μέσα από λίγα ποιήματα

Σαν εισαγωγή για την κατανόηση της διαφοράς ανάμεσα στον τρόπο ύπαρξης με βάση το έχει και στον τρόπο ύπαρξης με βάση το είναι, θα χρησιμοποιήσω δύο ποιήματα με παρόμοιο περιεχόμενο.

Ο D. Τ. Suzuki τα αναφέρει στο Διαλέξεις Πάνω στο Ζεν Βουδισμό. Το ένα από αυτά είναι ένα haiku, γραμμένο από το Γιαπωνέζο ποιητή Basho (1644-1694). Το άλλο ποίημα είναι ενός Άγγλου ποιητή του δέκατου ένατου αιώνα, του Tennyson. Και οι δύο ποιητές περιγράφουν όμοιες εμπειρίες: το τι ένιωσαν όταν σε κάποιο περίπατο αντίκρισαν ένα λουλούδι.

Οι στίχοι του Tennyson είναι οι παρακάτω:

Λουλούδι στη σχισμάδα του τοίχου,
Σε τραβάω απ' τη σχισμάδα,
Σε κρατάω εδώ στο χέρι μου,
Ολάκερο με τη ρίζα,
Μικρό λουλούδι — αν μπορούσα να καταλάβω
Τι είσαι, κι εσύ και η ρίζα σου,
Ολάκερο εσύ,
Θα 'ξερα τι είναι ο Θεός κι ο άνθρωπος.

Μεταφρασμένο στα ελληνικά το haiku του Basho λέει περίπου τα έξης:

Όταν κοιτάξω προσεκτικά
Βλέπω ν' ανθίζει η ναζούνα
Πλάι στο φράχτη!

Η διαφορά είναι εντυπωσιακή. Ο Tennyson κινείται προς το λουλούδι με την πρόθεση να το αποκτήσει. Το «ξεριζώνει» «ολάκερο με τη ρίζα». Κι ενώ κλείνει το ποίημα με το συλλογισμό ότι το λουλούδι μπορεί να τον βοηθήσει να γνωρίσει τη φύση του Θεού και του ανθρώπου, το ίδιο το λουλούδι είναι ήδη νεκρό, στα χέρια του, σαν αποτέλεσμα του ενδιαφέροντός του γι' αυτό. Ο Tennyson, όπως τον βλέπουμε μέσα από το ποίημά του, μπορεί θαυμάσια να συγκριθεί με το δυτικό επιστήμονα που ψάχνει να βρει την αλήθεια καταστρέφοντας τη ζωή.

Η αντίδραση του Basho στη θέα του λουλουδιού είναι εντελώς διαφορετική. Δε θέλει να το ξεριζώσει. Δε θέλει ούτε καν να το αγγίξει. Το μόνο που κάνει είναι να το «κοιτά προσεκτικά», να το «βλέπει». Ο Suzuki γράφει:

Φαίνεται ότι ο Basho περπατούσε σ' έναν εξοχικό δρόμο, όταν παρατήρησε κάτι που φαινόταν παραμελημένο, πλάι σ' ένα φράχτη. Πλησίασε πιο κοντά, το κοίταξε καλά και κατάλαβε ότι ήταν ένα αγριολούλουδο, μάλλον ασήμαντο που δε θα το παρατηρούσε καν ένας περαστικός. Αυτό είναι ένα απλό περιστατικό, που περιγράφεται μέσα στο ποίημα χωρίς να εκφράζεται πουθενά κανένα ιδιαίτερο ποιητικό συναίσθημα, εκτός ίσως από τις δυο τελευταίες συλλαβές, που στα γιαπωνέζικα προφέρονται kana. Αυτό το μόριο, που το βρίσκουμε συχνά προσαρτημένο σ' ένα ουσιαστικό, επίθετο ή επίρρημα, δηλώνει κάποιο συναίσθημα θαυμασμού ή επαίνου ή λύπης ή χαράς. Και μπορεί καμιά φορά, πολύ σωστά, ν' αποδοθεί σε μια άλλη γλώσσα με θαυμαστικό. Στο παραπάνω haiku του Basho, ολόκληρη η στροφή τελειώνει μ' αυτό το μόριο.

Ο Tennyson φαίνεται ότι χρειάζεται ν' αποκτήσει το λουλούδι για να καταλάβει τους ανθρώπους και τη φύση. Αποκτώντας το, όμως, το λουλούδι καταστρέφεται. Αυτό που ζητάει ο Basho είναι να δει, κι όχι απλώς να κοιτάξει το λουλούδι, αλλά να γίνει «ένα» μ' αυτό και να το αφήσει να ζήσει. Η διαφορά ανάμεσα στον Tennyson και τον Basho φαίνεται ξεκάθαρα στο παρακάτω ποίημα του Goethe:

ΒΡΗΚΑ

Περπάταγα στο δάσος
ολομόναχος,
Δε γύρευα τίποτα,
Μονάχα αυτό που σκεφτόμουν.

Είδα στη σκιά
Ένα μικρό λουλούδι να φυτρώνει,
Λαμπερό σαν αστέρι
Σαν όμορφα μάτια.

Ήθελα να το κόψω
Μα μου είπε γλυκά:
Για να μαραθώ
Πρέπει να με κόψεις;

Το ξέχωσα
Με όλη του τη ρίζα,
Το πήγα στον κήπο
Του όμορφου σπιτιού.

Το φύτεψα ξανά
Σε μια ήσυχη γωνιά,
Τώρα όλο και μεγαλώνει
Όλο και ανθίζει.

Περπατώντας κάποτε ο Goethe, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, γοητεύτηκε από ένα μικρό λαμπερό λουλούδι. Γράφει στο ποίημά του ότι ένιωσε τον ίδιο πειρασμό με τον Tennyson να το ξεριζώσει. Αλλά, αντίθετα από τον Tennyson, ο Goethe έχει συναίσθηση ότι αυτό θα σήμαινε το θάνατο του λουλουδιού. Για τον Goethe, το λουλούδι αυτό είναι τόσο ζωντανό, που του μιλάει και τον προειδοποιεί. Τελικά, λύνει το πρόβλημα διαφορετικά από τον Tennyson και τον Basho. Βγάζει το λουλούδι «με όλη του τη ρίζα» και το ξαναφυτεύει έτσι ώστε η ζωή του να μην καταστραφεί. Ο Goethe, όπως φαίνεται, παίρνει μια θέση ανάμεσα στον Tennyson και τον Basho: γι' αυτόν, στην κρίσιμη στιγμή, η δύναμη της ζωής είναι μεγαλύτερη από τη δύναμη της απλής διανοητικής περιέργειας. Είναι περιττό βέβαια να πούμε ότι αυτό το όμορφο ποίημα του Goethe εκφράζει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη φύση.

Η σχέση του Tennyson με το λουλούδι είναι σχέση κατοχής ή απόκτησης (έχει) — όχι βέβαια αγαθών αλλά γνώσης. Η σχέση του Basho και του Goethe με το λουλούδι που αντικρίζουν είναι σχέση ύπαρξης (είναι). Με το είναι αναφέρομαι σ' εκείνο τον τρόπο ύπαρξης όπου κάποιος ούτε έχει κάτι ούτε αποζητάει με απληστία να έχει, αλλά είναι χαρούμενος, χρησιμοποιεί παραγωγικά τα ιδιαίτερα χαρίσματά του και γίνεται ένα με τον κόσμο.

Ο Goethe, ο μεγάλος εραστής της ζωής, ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς της μηχανοποίησης και της καταστροφής του ανθρώπου, έχει εκφράσει το είναι σαν κάτι αντίθετο στο έχει σε πολλά ποιήματά του. Στον Φάουστ δίνει μια δραματική περιγραφή της πάλης ανάμεσα στο είναι και το έχει (ο Μεφιστοφελής αντιπροσωπεύει το έχει). Στο παρακάτω ποίημα, εκφράζει την ποιότητα του είναι με τη μεγαλύτερη απλότητα:

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ

Ξέρω πως τίποτα δεν είναι δικό μου
Εκτός από τη σκέψη που ανεμπόδιστα
Κυλάει από την ψυχή μου.
Κι ακόμα, κάθε όμορφη στιγμή
Που η καλή Μοίρα
Μ' αφήνει ολόψυχα να χαρώ.

Η διαφορά είναι και έχει δεν είναι βασικά διαφορά ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Η διαφορά είναι μάλλον ανάμεσα σε μια κοινωνία, που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στους ανθρώπους, και σε μια άλλη που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στα πράγματα. Η τάση του έχει χαρακτηρίζει τη δυτική βιομηχανική κοινωνία, όπου η απληστία για χρήμα, δόξα και δύναμη έχει γίνει ο κυρίαρχος τρόπος ζωής. Λιγότερο αλλοτριωμένες κοινωνίες, όπως του Μεσαίωνα, των Ινδιάνων Zuni, των φυλών της Αφρικής, που δεν είχαν επηρεαστεί από τις ιδέες της σύγχρονης «προόδου», έχουν τους δικούς τους Bashos. Ίσως μετά από μερικές γενιές, που θα ζήσουν στη βιομηχανοποιημένη κοινωνία, θα αποκτήσουν και οι Γιαπωνέζοι τους δικούς τους Tennysons: δεν είναι αλήθεια ότι ο δυτικός άνθρωπος δε μπορεί να καταλάβει τα ανατολικά συστήματα, όπως το Ζεν Βουδισμό (όπως νόμιζε ο Jung). Αλλά ο σύγχρονος άνθρωπος δε μπορεί να καταλάβει το πνεύμα μιας κοινωνίας που δεν έχει σαν στόχο την ιδιοκτησία και την απληστία. Πραγματικά, τα γραφτά του Leister Eckhart (το ίδιο δύσκολα μπορεί να τα καταλάβει κανείς, όπως και τον Basho ή το Ζεν) και τα γραφτά του Βούδα είναι απλώς δύο διάλεκτοι της ίδιας γλώσσας.

Από την εισαγωγή του βιβλίου ERICH FROMM - ΝΑ ΕΧΕΙΣ Η ΝΑ ΕΙΣΑΙ

Έριχ Φρομ